Nauki z Sejmu Wielkiego

Kolejna rocznica Konstytucji 3 Maja to doskonała okazja do refleksji nad jej spuścizną. Po odrzuceniu zwyczajowych achów i ochów na temat drugiej na świecie i pierwszej w Europie konstytucji – co nam pozostaje? Innymi słowy: jakie mądrości można wyciągnąć z historii oraz treści konstytucji po 234 latach?

Lekcja 1.

Na wstępie przytoczę anegdotę. Zapytano kiedyś kanclerza pruskiego Ottona von Bismarcka, jaki jest sekret skutecznej polityki zagranicznej. Odpowiedział: „Zawrzeć korzystny sojusz z Rosją.” W tej krótkiej riposcie, współtwórcy imperium niemieckiego i wielkiego polakożercy, skupia się jak w soczewce dramat polskiego i innych narodów środkowoeuropejskich położenia między Berlinem a Moskwą.

Co to ma wspólnego z Konstytucją 3 Maja? Już tłumaczę. Sejm Czteroletni, który zebrał się w 1788 roku, obradował w specyficznej sytuacji geopolitycznej: Imperium Rosyjskie, zajęte wojnami z Turcją i Szwecją, musiało wycofać znaczną część swych wojsk z ziem Rzeczypospolitej. Sytuację tę cynicznie wykorzystał król Prus, udzielając Rzeczpospolitej gwarancji zbrojnej pomocy i zachęcając ją do emancypacji od Rosji, licząc jednocześnie na terytorialne zyski jej kosztem.

Wpływowe kręgi szlachty uwierzyły w pruskie gwarancje i, wykorzystując międzynarodowy układ sił, zdecydowały się na szereg reform nieakceptowalnych dla Rosji. Katarzyna II widziała w Rzeczypospolitej swe terytorium zależne i strefę buforową, a nie silne państwo. Ostatecznie zmiany ustrojowe sprowokowały zbrojną interwencję Imperium Rosyjskiego.

Wniosek: Polska powinna pielęgnować dobre relacje z Niemcami, ale oparte na rozwadze i świadomości własnego bezpieczeństwa, nie zaś na naiwnym zaufaniu.

Lekcja 2

Uchwalenie Konstytucji 3 Maja przez Sejm Czteroletni odbyło się z naruszeniem procedur. W celu przegłosowania postępowych reform, naruszono obyczaje sejmowe. Twórcy konstytucji śpieszyli się. Sposób, w jaki wprowadzono zmiany, oraz przede wszystkim ich treść spowodowały ożywienie działań opozycji (targowiczan), która udała się do carycy Katarzyny II z prośbą o interwencję.

W protektoracie rosyjskim, jakim de facto była Rzeczpospolita od czasów Augusta II, stopniowe reformy prowadzono powoli, ale nieprzerwanie. Konstytucja była dziełem rewolucyjnym w swej treści oraz nowatorskim, dającym szansę na odrodzenie kraju, lecz spóźnionym wobec planów Prus i Rosji.

Wniosek: Nawet najlepsze reformy potrzebują sprzyjającego momentu historycznego, silnych sojuszników i jedności wewnętrznej. Bez tego nawet najbardziej trafne pomysły mogą zostać storpedowane.

Lekcja 3

Dzieło Sejmu Czteroletniego – nie byłoby możliwe bez reformy oświaty zapoczątkowanej blisko 40 lat wcześniej. Kolegia ojców pijarów kształciły obywateli w duchu patriotyzmu i szerokich horyzontów. Dzięki temu powstało pokolenie światłych ludzi, rozumiejących dobro ogółu ważniejsze niż prywatne korzyści. Idea nowoczesnego państwa wyraźnie znalazła odzwierciedlenie w postanowieniach konstytucji: elity władzy były gotowe ograniczyć własne przywileje dla dobra Rzeczypospolitej.

Wniosek: Bez mądrej edukacji nie będzie mądrych obywateli. Szkoła nie tylko ma przekazywać wiadomości i kształcić umiejętności ale i wspierać dom rodzinny w wychowaniu obywatelskim i patriotycznym. Jak powiedział kanclerz Jan Zamoyski Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie.

Michał Karol Korwin-Szymanowski