Poradnik bezpieczeństwa – czy jest nam potrzebny?

W sierpniu światło ujrzał Poradnik bezpieczeństwa opracowany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Ministerstwo Obrony Narodowej. Jak podają autorzy – Podręcznik to efekt pracy ekspertów oraz zapożyczeń z dorobku innych państw, w tym Szwecji (Ważne informacje dla mieszkańców Szwecji. W razie sytuacji kryzysowej lub wojny, 2024). Dokument z zawartą w nim treścią nie jest czymś nowym. Wcześniej różnego typu poradniki opracowywało i udostępniało między innymi Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, Centrum Prewencji Terrorystycznej Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Policja, Straż Pożarna, Inspekcja Ochrony Środowiska itd. Publikacje tego typu funkcjonowały w niektórych gminach w Polsce. Były one owocem troski władz lokalnych oraz efektem pracy miejscowych ekspertów.

Ciekawą propozycję przestawili również członkowie form Strategy and Future. W ramach projektu Civil Defense Wojciech Kittel opracował kilkudziesięciostronicowy poradnik pn. Przygotuj się na kryzys. Twoja samodzielność to twoje bezpieczeństwo. Autor zwraca uwagę na szczególny aspekt bezpieczeństwa, a mianowicie świadomość sytuacyjną możliwych zagrożeń. W sposób szczegółowy stara się on opisać podstawowe umiejętności, stanowiące o indywidualnych zdolnościach przetrwania w kryzysie. W. Kittel wskazuje dość szeroki katalog różnego rodzaju niebezpieczeństw. Są te wynikające z ewentualnych działań militarnych, katastrof naturalnych i awarii technicznych, chorób zakaźnych, dezinformacji oraz bezpośredniego zamachu na życie i zdrowie. Autor podaje ogólne zasady bezpieczeństwa, a jednocześnie w krótki zwięzły sposób instruuje o zachowaniu się w każdym z niebezpieczeństw, nawet z elementami survivalu.

W szwedzkim poradniku autorzy w sposób szczególny odnoszą się do zagrożenia militarnego, nie pomijając jednak zjawisk wynikających z przyrody i technologii. Szwedzi edukują społeczeństwo w zakresie znajomości zadań i struktury własnych sił zbrojnych oraz obowiązku obrony. Zwracają uwagę na potrzebę dbałości o stan zdrowia, ale nie tylko fizycznego, również psychicznego. Wskazują na konieczność szczególnej uwagi i dbałości o dzieci.

Wspólny dla poradników (z niewielkimi różnicami w podejściu i szczegółowością opisu postępowania) jest cel w jakim powstały. Jest nim zwiększenie świadomości indywidualnej społeczeństwa oraz wskazanie i nauka minimalnych, ale niezbędnych umiejętności. Wszystkie zawierają tematykę związaną z: ewakuacją, samopomocą i współdziałaniem, pierwszą pomocą medyczną, systemami ostrzegania, alarmowania i powiadamiania, planowaniem oraz gromadzeniem niezbędnych zasobów.

Nasz najświeższy Poradnik bezpieczeństwa, opracowany i wprowadzony do powszechnego obiegu, przez MON i MSWiA to broszura, w której odnajdziemy w dwóch oddzielnych częściach Przygotowanie do zagrożeń i Reagowanie na nie, cele, sposoby i zasady: przygotowania siebie i najbliższych, opieki nad osobami potrzebujące szczególnej pomocy, zabezpieczenia zwierząt, przygotowania otoczenia, rozpoznawalności sygnałów alarmowych i komunikatów ostrzegawczych, ewakuacji, bezpieczeństwa w tłumie, schronienia, reakcji na pożary i powódź, długotrwały brak prądu (blackout), atak z powietrza, zagrożenia chemiczne, biologiczne, radiacyjne i nuklearne, niepokojące zachowania, zagrożenia terrorystyczne
i zagrożenia cyfrowe, udzielania pierwszej pomocy i higieny.

Zaraz po zaprezentowaniu Poradnika pojawiły się zarówno pozytywne, jak i krytyczne opinie na jego temat. Jedni podkreślają to, iż w końcu doczekaliśmy się jasnej, zwięzłej w treści oraz prostej w odbiorze i zastosowaniu instrukcji bezpiecznego zachowania, uwzględniającej aktualne i możliwe zagrożenia. Inni podnoszą, że jest on zbyt lakoniczny, ogólnikowy, wybiórczy i niepełny, schematyczny, a wręcz nieprzydatny. Z oboma stanowiskami można się poniekąd zgodzić.

Zasadą poradników, instrukcji itp. jest zwięzłość informacji, przyswajalność treści przez maksymalnie dużą ilość użytkowników, kompletność i komplementarność. Wydaje się więc, że Poradnik bezpieczeństwa spełnia te kryteria. Nie mniej dla osób poszukujących bardziej szczegółowych informacji, specjalistycznej wiedzy, dokładnej i drobiazgowej techniki działania, wariantów lub modeli postępowania w każdej sytuacji i wszelkich zagrożeniach, z pewnością Poradnik będzie materiałem mało wartościowym. W mojej opinii jest on jednak optymalny. Poradnik ów uwzględniając zagrożenia aktualne i realne oraz potencjalne, spełnia kryterium prostoty, czytelności, dostępności, użyteczności – a poprzez to powszechności
i praktyczności, w konsekwencji funkcjonalności. Za takim podejściem autorów oraz zaprezentowaną formą i treścią dokumentu, przemawia jeszcze jeden, nie mniej istotny argument. Obecne społeczeństwa europejskie, w tym od kilkunastu lat polskie, ukształtowane swoistym komfortem i dobrobytem, charakteryzuje się w dużej części, zwłaszcza młode pokolenie, oportunizmem, hedonizmem, konformizmem, abnegacją, biernością
i nieporadnością (więcej w: Niebezpieczny konformizmu, infoPłockTV Nr 58, lipiec 2025).

To z kolei przejawia się utratą części podstawowych kompetencji społecznych. Społeczeństwo tzw. trudnych czasów lub żyjących w państwach mniej zasobnych, ze względu na potrzebę przetrwania i utrzymania minimalnego poziomu funkcjonowania, jest gotowe do wyrzeczeń, determinacji, aktywności, gospodarności, inicjatywy. Nasi dziadkowie i rodzice wiedzieli, jak i gdzie się chronić, co należy mieć w domu, co pod ręką, jak zastąpić leki lub lekarza, w jaki sposób rozmawiać z bliskimi i dziećmi, co to jest dobrostan w gospodarstwie, znali i przestrzegali zasady współżycia społecznego i stosunków dobrosąsiedzkiego, wiedzieli do kogo (sołtysa, wójta, strażaków) zwracać się o pomoc. Samodzielność ta wynikała również z mniejszego stopnia rozwoju technicznego, komunikacyjnego itd. Nadmierne zaufanie do nowinek technologicznych, które niewątpliwie usprawniają życie, pozbawiło ludzi naturalnej indywidualnej zdolności analitycznej, zaangażowania, instynktownego szukania zasobów i determinacji. Z tych właśnie powodów sama idea stworzenia swoistego drogowskazu bezpieczeństwa, prostego w odbiorze i łatwego w zastosowaniu, jest słuszna, a przygotowany Poradnik adekwatny do potrzeb i odbiorcy.

Co zawiera Poradnik bezpieczeństwa i czego mu ewentualnie brakuje?

Poradnik we wstępie wskazuje rolę państwa oraz Sił Zbrojnych i każdego obywatela w kształtowaniu systemu bezpieczeństwa. Wskazuje się szczególną rolę, zadania i cele jednostki w powszechnej samoobronie. Źródła indywidualnej zdolności, zdaniem autorów, tkwią w zdrowym trybie życia, dbałości o zdrowie i udziale w programach profilaktycznych.

Poradnik zachęca do wspierania innych osób, które w sposób szczególny tego wymagają. Tu jednak wskazówki są niezmiernie lakoniczne. Brakuje np. elementu związanego z obserwacją najbliższego otoczenia i osoby/osób, które objęliśmy swoją pieczą. W Poradniku podano podstawowe (i rzeczowe) wskazówki rozmowy z dziećmi o zagrożeniach. Bardzo ważne zagadnienie w czasach zagubienia młodego pokolenia, kryzysu wartości i zagrożeń suicydalnych.

W Poradniku nie pominięto zwierząt domowych i gospodarskich. Dokonano stosownego podziału sposobów ich ochrony i transportu, biorąc pod uwagę tą różnorodność. Opisano podstawowe zasady dbałości o nie i ich ewentualnej ewakuacji.

Duży nacisk w Poradniku położono na budowę bezpiecznego otocznia w domu, pracy i szkole. Z niezmiernie ciekawym przykładem dotyczącym oznakowywania miejsc, pomieszczeń, instalacji i przedmiotów, które ze względu na ich wykorzystanie ale i zagrożenia, są istotne w zagwarantowaniu przyjaznego i bezpiecznego otoczenia. Wskazano również sposoby gromadzenia zapasów.

Drugi z rozdziałów poświecono Reagowaniu. W części tej opisano dość szczegółowo zasady ewakuacji oraz alarmowanie i ostrzeganie. Ujęto również instrukcje postępowania dla wybranych rodzajów zagrożeń. Jest to sposób postępowania oraz samopomocy i pomocy medycznej w przypadku: pożaru, powodzi, ataku o charakterze terrorystycznym, braku energii itd. Pomocy medycznej w różnych sytuacjach poświęcono oddzielną część Poradnika. Poradnik zajmuje się również bezpieczeństwem cybernetycznym i dezinformacją. Co odpowiada nowym zjawiskom i coraz liczniejszym przypadkom wchodzenia w sferę naszego indywidualnego bezpieczeństwa przez sieci informatyczne i media. Na koniec autorzy proponują opracowanie własnego Planu na wypadek kryzysu, przez wskazanie pewnego modelu dokumentu.

Podsumowując, należy zauważyć, że Podręcznik jest dla wszystkich tj. bliżej nieokreślonego adresata. Stanowi skompensowaną wiedzę ogólną, która dla jednych jest nowa, dla innych przypomnieniem, jeszcze dla innych algorytmem umiejętności nabytych w szkole lub pracy.

Należy również zauważyć, co wielokrotnie podnosiłem, że jako społeczeństwo damy sobie radę również nie studiując poradników. Zadziała intuicja oraz instynkt. Lepiej jednak mieć pewnego typu artefakt, który może okazać się pomocny. Dla osób pragnących zgłębienia wiedzy i budowania kompetencji nie brakuję i takich możliwości. Do czego oczywiście zachęcam.

por. dr Wojciech Wasilewski
Towarzystwo Wiedzy Obronnej
Towarzystwo Naukowe Płockie