Mazowsze się wyludnia?
Pierwszy od lat ujemny przyrost naturalny, coraz więcej osób w wieku sędziwym (po 80. roku życia), coraz mniej świadczeń przyznawanych z powodu ubóstwa – to tylko część obserwacji, które zawiera „Ocena zasobów pomocy społecznej za 2020 r.”. Przyjęty przez radnych województwa dokument nie tylko pokazuje, jak przedstawia się społeczność Mazowsza, ale też jakie działania podejmować, by zapobiec pewnym niepokojącym zjawiskom.
Ocena zasobów pomocy społecznej dokonywana jest co roku przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej. To ważne źródło informacji dla samorządów i organizacji pozarządowych przy tworzeniu programów wsparcia i planowaniu działań, a przede wszystkim poziomu finansowania pomocy społecznej. Dokument zawiera zarówno dane pokazujące pojawiające się tendencje, zagrożenia i deficyty, jak i rekomendacje.
Dokonywanie oceny zasobów pomocy społecznej to nasze ustawowe zadanie, ale podchodzimy do tego z ogromną dokładnością i ciekawością badawczą, bo również my z poziomu samorządu województwa czerpiemy z tej oceny inspiracje do dalszych działań. Coraz bardziej potwierdza się fakt starzejącego się społeczeństwa. Pewne zjawiska obserwujemy od lat, ale ujemny przyrost naturalny należy już odczytywać jako wynik pandemii, a nie dotychczasowych tendencji dotyczących demografii naszego województwa. Zachęcam Państwa do zapoznania się z tym dokumentem – także w kontekście niepokojącego zjawiska spadku zatrudnienia w obszarze pomocy społecznej. Jeśli zabraknie nam kadr wśród pracowników socjalnych, coraz trudniej będzie sprostać wyzwaniom, jakie niesie za sobą starzenie się społeczeństwa
– mówi członek zarządu województwa mazowieckiego Elżbieta Lanc.
Zebrane dane w ramach „Oceny zasobów pomocy społecznej w oparciu o sytuację społeczną i demograficzną województwa mazowieckiego za 2020 r.” wykorzystywane są przy opracowywaniu Strategii Polityki Społecznej Województwa Mazowieckiego na lata 2021–2030, opracowywaniu strategii rozwiązywania problemów społecznych, jak i przygotowywaniu programów pomocowych przez gminy, powiaty i organizacje pozarządowe oraz jako źródło danych do diagnozy potrzeb w zakresie usług społecznych, niezbędnej do sformułowania koncepcji utworzenia centrów usług społecznych na terenie gmin.
Przygotowując ocenę analizujemy sytuację społeczną i demograficzną województwa. Mówimy oczywiście o danych za ubiegły rok, które są pozyskiwane przy użycia jednolitego dla całego kraju formularza umieszczonego w systemie informatycznym Centralnej Aplikacji Statystycznej Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej. Przy interpretacji tych danych, a przede wszystkim przy tworzeniu rekomendacji bierzemy pod uwagę obraz obszaru pomocy społecznej znany nam z codziennej pracy, z realiów współpracy z różnymi instytucjami i organizacjami
– wyjaśnia Mariusz Budziszewski, zastępca dyrektora Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej.
Sfeminizowane Mazowsze
Liczba mieszkańców województwa mazowieckiego oscyluje wciąż wokół 5,42 mln mieszkańców, ale nadal nieco rośnie. W ubiegłym roku ten wzrost wynikał z ruchu migracyjnego (bilans wyniósł 12,8 tys. osób), natomiast sam przyrost naturalny (przewaga liczby zgonów nad liczbą urodzeń) był po raz pierwszy od dekady ujemny (-1,99 promila).
To, co charakteryzuje Mazowsze, to wskaźnik feminizacji na poziomie 109. Oznacza to, że na 100 mężczyzn, przypada 109 kobiet, co ma też odzwierciedlenie w strukturze ludności dokonywanej ze względu na płeć
Nieuchronnie się starzejemy
Co prawda prognozy dotyczące ludności (opracowane przez Główny Urząd Statystyczny) zapowiadały starzenie się społeczeństwa, ale w przypadku województwa mazowieckiego ta tendencja jest wyjątkowo wyraźnie widoczna. Od kilku lat utrzymuje się wzrost wskaźnika starości demograficznej (w 2010 r. wynosił on 14,4 proc. i w ciągu dziesięciu lat zwiększył się do 18,5 proc., a liczebność tej grupy ludności wzrosła o 32,4 proc.). Zjawisko wzmocnione jest procesem tzw. podwójnego starzenia się ludności – żyje wśród nas coraz więcej osób w wieku sędziwym (80+). W populacji osób starszych (czyli wszystkich powyżej 65. roku życia) wskaźnik tych mających 80 i więcej lat wyniósł 12,8 proc.
Rośnie również współczynnik wsparcia międzypokoleniowego. O ile w 2010 r. na 100 osób w wieku 50–64 lata przypadało ponad 7 osób sędziwych, to w 2020 r. było ich ponad 13 osób (w Polsce odpowiednio: ponad 6 i ponad 11 osób). Wyraźnie więc maleją szanse na zapewnienie opieki najstarszym mieszkańcom województwa.
Konieczne jest więc wzmocnienie inicjatyw na rzecz osób starszych, które zwiększą ich samodzielność i pozwoli przeciwdziałać zagrożeniu marginalizacją społeczną. Chodzi o działania edukacyjne, ale i wypracowanie systemu ulg i dopłat dla seniorów, uwzględniające doświadczenia samorządów z okresu występowania pandemii COVID-19. Trzeba nadal zwiększać możliwości udziału osób starszych w życiu społecznym na wszystkich poziomach samorządu – dalszy rozwój rad seniorów, klubów seniora, uniwersytetów trzeciego wieku. Jednocześnie w trosce o zdrowie starszych mieszkańców samorządy powinny więcej stawiać na wykorzystanie narzędzi teleinformatycznych (teleopieka, telemedycyna).
Potrzebne jest również wsparcie psychologiczne dla osób starszych, chorych psychicznie, z niepełnosprawnościami, ubogich i zagrożonych wykluczeniem społecznym – szczególnie po okresie ich izolacji.
Obok rozwoju instytucjonalnych form wsparcia takich jak: domy pomocy społecznej, dostosowanych do możliwości finansowych seniorów i ich rodzin, ważną rolę odegrają nowe dzienne formy pomocy dla osób doświadczających chorób otępiennych w szczególności choroby Alzheimera w pierwszym stadium jej rozwoju.
Alarmujący spadek kadr pomocy społecznej
Analizując sytuację zasobów pomocy społecznej, określa się m.in. liczbę udzielanego wsparcia, powody takich działań, ale i kondycję samych instytucji zajmujących się tym obszarem.
Pomimo wystąpienia pandemii COVID-19, utrzymuje się trwający od ośmiu lat dość pozytywny trend zmniejszania się liczby osób i rodzin korzystających z pomocy społecznej. Poza tym 2020 r. jest pierwszym od 2010 r., w którym ubóstwo jako powód udzielania pomocy i wsparcia spadło na drugie miejsce. Teraz ważniejszym czynnikiem stała się długotrwała lub ciężka choroba, a na trzecim miejscu plasuje się niepełnosprawność.
W województwie mazowieckim jak dotąd można było obserwować zwiększenie zatrudnienia w ośrodkach pomocy społecznej. Jednak ograniczenia wprowadzone w ubiegłym roku, spowodowane walką z pandemią SARS-CoV-2 spowodowały spadek zatrudnienia w tych jednostkach. Szczególnie w grupie określanej w ankiecie jako „pozostali pracownicy”, którą tworzą zarówno obsługa administracyjna, jak i specjaliści, Liczba tych pracowników zmalała o ok. 4 proc. Ogólny poziom zatrudnienia spadł do poziomu niższego niż miało to miejsce dwa lata temu.
Rozwiązaniem jest przede wszystkim zadbanie o zwiększenie autorytetu pracowników pomocy społecznej, którzy w czasie pandemii obok pracowników medycznych byli na pierwszej linii frontu. Wiąże się to również z adekwatnym ich finansowaniem. Samorządy lokalne powinny szukać środków zewnętrznych (np. z Unii Europejskiej w nowym okresie programowania 2021–2027) zarówno na prowadzenie ciekawych inicjatyw w obszarze społecznym, jak i na stworzenie odpowiednich warunków dla pracowników jednostek organizacyjnych pomocy społecznej.
Cenne jest też dalsze propagowanie wśród gmin i powiatów idei tworzenia podmiotów ekonomii społecznej, bo pozwala aktywizować osoby wykluczone – np. bezrobotnych, niepełnosprawnych, uzależnionych, rozwiązując problem marginalizacji tych osób.
Wsparcie dziecka i rodziny
Ocena zasobów pomocy społecznej to również wzięcie pod lupę usług pieczy zastępczej. W ubiegłym roku funkcjonowało 4 055 rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka, w których ogólnie przebywało 5 094 dzieci. W stosunku do 2016 r. zmalała liczba rodzin zastępczych spokrewnionych z dzieckiem i niezawodowych. Jednocześnie wzrosła liczba rodzin zastępczych zawodowych i rodzinnych domów dziecka. Warte odnotowania jest, że systematycznie spada liczba dzieci umieszczonych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych (o 10,4 proc. w stosunku do 2016 r.) i w 2020 r. wyniosła 1 621 dzieci.
Gminy zobowiązane są ustawowo do zatrudnienia minimum jednego asystenta rodziny. W naszym województwie tylko 36 gmin nie spełnia tego obowiązku. Ogólnie na Mazowszu z pomocy 529 asystentów rodziny skorzystało 5 705 rodzin.
Mimo że w dużej mierze odeszło się od instytucjonalnych form pieczy zastępczej, nadal trzeba kłaść nacisk na rozwój rodzinnych form pomocy – świadczonych lokalnie i przy wsparciu placówek opiekuńczo-wychowawczych. Konieczne jest zagwarantowanie w budżetach gmin i powiatów środków finansowych na uzupełnienie zatrudnienia asystentów rodziny w ośrodkach pomocy społecznej oraz koordynatorów pieczy zastępczej w powiatowych centrach pomocy rodzinie. Niezbędne jest również wspieranie organizacji pozarządowych, które swoimi działaniami realizują programy profilaktyczne i specjalistyczne wzmacniające rodziny z dziećmi zagrożonymi dysfunkcją, zwłaszcza podnosząc kompetencję rodziców i opiekunów dzieci. W przypadku różnych form pieczy zastępczej cenne jest dalszy rozwój poradnictwa rodzinnego ukierunkowanego na specyfikę tych rodzin, zwłaszcza zorganizowanie specjalistycznego poradnictwa i diagnostyki dotyczącej FAS (alkoholowy zespół płodowy) i FASD (spektrum płodowych zaburzeń alkoholowych).
