Bezpieczeństwo kulturowe, a symbole

Polski kalendarz obfituje w mniej lub bardziej znane rocznice, w większości te zabarwione martyrologią oraz coraz częściej celebrowane święta o tzw. charakterze patriotycznym. Za nami rocznica Zbrodni Wołyńskiej, Dzień Waliki i Męczeństwa Wsi Polskiej, przed nami Narodowy Dzień Pamięci Powstania Warszawskiego i Święto Wojska Polskiego, itd. Jedne z nich pamiętane tylko przez część społeczeństwa, dla niektórych zbędne, nieuważane i niepotrzebne, inne celebrowane, opatrzne ceremonią i patronatem państwa. Można by zadać pytanie – po co nam one, czemu mają służyć?

W naukach o trwałości i sile jakiejkolwiek grupy społecznej stanowią m.in. rodzaj, ilość i moc powiązań pomiędzy jej członkami. Brak takich interakcji, w konsekwencji przynależności do grupy grozi dezintegracją, rozpadem, a w perspektywie słabością danego społeczeństwa. Jednym z rodzajów więzi są te wynikające z kultury – kultury wspólnej. Kultura to aksjologiczny determinant funkcjonowania narodu i państwa, w tym również kultura rozumiana jako bezpieczeństwo.

Stefan Czarnowski określa kulturę jako „Całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup społecznych, i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie”. Jest to „własność pewnej zbiorowości ludzkiej, która wyznacza myślenie i zachowanie jej członków. Mianem kultury określa się wszystko to, co jest przekazywane w porządku społecznym, a nie biologicznym (genetycznym). Zatem kultura jest pojęciem ogólnym, które określa symboliczne i wyuczone aspekty społeczeństwa ludzkiego, oznacza wiedzę, technologię, obyczaje, wierzenia wartości
i zachowania wspólne dla ludzi” [I. Urych]. Antonina Kłosowska wskazując podejście antropologiczne pisze, iż „Kultura jest to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych”, że „Kulturą jest ład ludzkich działań zbiorowych, ale odmienny w różnych społeczeństwach i o innym historycznym doświadczeniu”. Jan Szczepański z kolei definiuje kulturę jako „Ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych, wartości i sposobów postępowania, uznawanych, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowości, przekazywanych innym zbiorowością i następnym pokoleniom”. Amerykański socjolog Robert Bierstedt twierdzi, że „Kultura to wszystko to co ludzie czynią, myślą i posiadają jako członkowie społeczności”.

Jeżeli uznać, że kultura stanowi pewne dobro, potrzebę to jak każde dobro, kultura jest, a przynajmniej powinna być chroniona. Stan ów oraz wszelkie działania w tym obszarze wiążą się z bezpieczeństwem kulturowym. Jest ono postrzegane jako:

• ochrona wartości kultury duchowej, istotnych dla tożsamości, jak i swobody tworzenia kontaktów oraz ochrona grup etnicznych (ich odrębności kulturowej),
• przeciwdziałanie niekontrolowanym migracjom ludności,
• przeciwdziałanie niekontrolowanym zmianom w składzie etnicznym społeczeństwa;
• pewność przetrwania i rozwoju tożsamości narodowej czy religijnej danej społeczności, jak również zabezpieczenie przed obcymi wpływami, czyli przed niebezpieczeństwem osłabienia spójności wewnętrznej.

W polskim systemie prawnym, w hierarchii dokumentów najwyżej stoi Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. Ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r. już na początku stanowi, że Rzeczpospolita Polska „jest państwem jednolitym”, „strzeże dziedzictwa narodowego…”, „stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju”.

Żaden z dokumentów nie klasyfikuje kultury z podziałem na narodową i nienarodową. Każda wiec kultura stanowi o narodzie, do narodu należy i jest gwarantem jego tożsamości, trwania i rozwoju. Jednak jak już wskazywano pojęcie narodu również nie jest zdefiniowane wprost. Członkiem narodu nie jest każdy, a jedynie ten, który utożsamia się z nim w sposób świadomy i do niego przynależy poprzez pewien rodzaj więzów. Konstytucja w preambule zawiera pewną formę definicji narodu, stwierdzając, że Naród Polski – (to) wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł, równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego – Polski.

Obszar działalności państwa Polskiego w dziedzinie kultury, odzwierciedlony jest w prawodawstwie. Regulacjami tymi są głównie: Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r.
o muzeach, Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami , Ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim, oraz Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych oraz Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe.

Otaczanie czcią i szacunkiem symboli narodowych, godła, barw, hymnu a nawet pieczęci, jest prawem i obowiązkiem każdego obywatela Rzeczypospolitej Polskiej oraz wszystkich organów państwowych, instytucji i organizacji. Symbole Rzeczypospolitej Polskiej, jak też sam naród (obywatele), pozostają pod szczególną ochroną prawa, przewidzianą w Ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny oraz Ustawie z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń.

Zauważyć należy, iż kultura jako spoiwo społeczeństwa, jest nieodłącznym jego elementem. Niezależnie od tego czy mamy do czynienie z małą czy dużą grupą społeczną, chcąc mówić o organizacji jaką jest państwo, wypada uwzględnić charakter i siłę relacji pomiędzy jej członkami. Uwarunkowane są one często nie regulacjami prawnymi i decyzjami władz, a więzami lokalnymi lub regionalnymi. W Konstytucji czytamy, że „ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego stanowi z mocy prawa wspólnotę samorządową”. W Ustawie z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (podobnie powiatowym), określając jego konstytutywne cechy napisano, że gmina (powiat) tworzy z mocy prawa wspólnotę samorządową. Już ustalenie i zmiana granic gmin dokonywane są w sposób zapewniający gminie terytorium możliwie jednorodne ze względu na układ osadniczy i przestrzenny, uwzględniający więzi społeczne, gospodarcze i kulturowe oraz zapewniający zdolność wykonywania zadań publicznych. Zadaniem Aleksandra Krońskiego „Samorząd terytorialny jest wynikiem instynktu samozachowawczego, przy pewnym rozwoju którego człowiek chce stanowić o sobie, o kwestiach, dotyczących jego i sąsiadów, wraz z tymi ostatnimi. Zadośćuczynienie temu popędowi, w granicach ekonomicznej i kulturalnej ewolucji społecznej i nadanie powstałemu na tym gruncie związkowi imperium, leży w interesie państwa”. W socjologii jako elementy konstytuujące społeczność lokalną, wymienia się:

• społeczne interakcje zachodzące między zamieszkującymi terytorium osobami,
• wspólne więzi ludzi i instytucji, co sprawia, że zbiorowość charakteryzuje się wewnętrznym zintegrowaniem, co z kolei umożliwia podejmowanie wspólnych działań na rzecz rozwiązywania lokalnych problemów,
• poczucie przynależności do miejsca zamieszkania, wyrażające się w postawach określanych, jako tzw. patriotyzm lokalny.

Czy pamięć rocznicowa i celebrowanie świąt jest nam wiec potrzebne? Biorąc pod uwagę to czym jest kultura oraz jakie spełnia funkcje, jak również fakt jej emanacji na większym lub mniejszym terytorium, zamieszkiwanym przez, co do istoty, jednolitych mieszkańców, to odpowiedź brzmi – z pewnością i zdecydowanie jest potrzebne. Wszystko bowiem co uznajemy za wspólne, a historię własnego społeczeństwa przecież za taką musimy uznać, dziedzictwo materialne i duchowe, łączy i integruje, nawet jeżeli chcemy uznać inaczej. Ma to miejsce zwłaszcza w obliczu kryzysów i wojny. Narzędziem jakie pozwala na podtrzymywanie tych więzi, zwłaszcza przez pryzmat wspólnej historii, jest właśnie pielęgnowanie wiedzy o przeszłości i pamięć o rzeczach wspólnych. Z tych samych powodów celebruje się święta i ustanawia kolejne.

dr ppor. Wojciech Wasilewski
Towarzystwo Wiedzy Obronnej